سماع موتی 7

بن عثیمین

بن عثیمین می‌گوید:

الذی یظهر لی من الأدلة الشرعیة أن النبی صلى الله علیه وسلم یسمع سلامه علیه وأنه یبلغ إیاه وکذلک أیضا أهل القبور إذا سلم علیهم فإنهم یسمعون لأن المسلم یقول السلام علیکم بکاف الخطاب وقد ورد حدیث صححه ابن عبد البر وذکره ابن القیم فی کتاب الروح¹.

آنچه از ادله شرعی برای من ظاهرشده این است پیامبر سلام را می‌شنود چنانچه اهل قبور وقتی بر آن‌ها سلام داده می‌شود می‌شنود چون اهل قبور با ضمیر کاف مخاطب قرار می‌گیرند چنانچه در این رابطه ابن عبد البرحدیثی را صحیح دانسته و ابن قیم در کتاب الروح ذکر کرد.

شوکانی

شوکانی می گوید: در احادیث زیادی ثابت‌شده است اعمال احیاء بر اموات عرضه می‌شود و این لازمه‌اش این است که اموات ادراک داشته باشند².

شوکانی می‌گوید: به تواتر ثابت‌شده که پیامبر ص به زیارت قبور می‌رفت و آن‌ها را مثل احیاء خطاب قرار می‌داد و می‌فرمود: (السلام علیکم أهل دار قوم مؤمنین، وإنا بکم- إن شاء الله- لاحقون، نسأل الله ولکم العافیة)³.

قرطبی

قرطبی در تذکره می‌گوید:

وقد قیل: إن ثواب القراءة للقارئ. وللمیت: ثواب الاستماع ولذلک تلحقه الرحمة. قال تعالى: {وإذا قرئ القرآن فاستمعوا له وأنصتوا لعلکم ترحمون}. قلت: ولا یبعد فی کرم الله تعالى أن یلحقه ثواب القراءة والاستماع جمیعاً، ویلحقه ثواب ما یهدى إلیه من قراءة القرآن، وإن لم یسمعه کالصدقة والدعاء والاسغفار لما ذکرنا، ولأن القرآن دعاء واستغفار وتضرع وابتهال، وما یتقرب المتقربون إلى الله تعالى بمثل القرآن⁴.

 از بعضی نقل است که ثواب قرائت برای قاری است ولی ثواب استماع برای میت است چنانچه در آیه قران آمده (وإذا قرئ القرآن فاستمعوا له وأنصتوا لعلکم ترحمون⁵) بعد نظر خودش را بیان می‌کند که بعید نیست هم ثواب قرائت و هم ثواب استماع برای میت باشد و اگر هم میت نشنود قرائت قران مثل صدقه و دعا و استغفار برای میت است چون قران دعا و استغفار و تضرع است و به‌وسیله قران متقرب به خدا می‌شوند. پس همین‌که مرده صدای قرائت قران را می‌شنود یک نوع ارتباطی بین میت و زائرش است.

عبد الحی لکنوی

عبد الحی یکی از علمای بزرگ می گوید:

فنسبوه إِلَى القدماء وَمن ثمَّ اشْتهر بَین الْعَوام ان عِنْد الحنیفة لَا سَماع للموتى ... وَکَیف یُنکر قدماء أَصْحَابنَا سَماع الْمَوْتَى مَعَ ظُهُور النُّصُوص الدَّالَّة عَلَیْهِ وَإِجْمَاع أَکثر الصَّحَابَة عَلَیْهِ ... وفناء الْبدن لَا یقْدَح فِی ذَلِک ولعلمی قد ینْکَشف حقیة هَذَا الامر لمنکری السماع فَإِن السَّامع والفاهم إِنَّمَا هُوَ الرّوح وَهُوَ لَا یفنی بِالْمَوْتِ وفناء الْبدن لَا یقْدَح فِی ذَلِک⁶.

 بعضی به قدما نسبت دادند که قائل هستند میت سماع ندارد و بین عوام مشهور است که احناف سماع موتی را قبول ندارند در حالی که چگونه قدمای اصحاب ما (احناف) منکر سماع موتی استند در حالی که نصوص دلالت بر سماع موتی دارد و اجماع اکثر صحابه بر این است که موتی سماع دارند. در ادامه می گوید از بین رفتن بدن ایرادی بر سماع نمی کند چون سامع و فاهم روح است و روح با مرگ از بین نمی رود.

عبد الحی در کتاب تذکرة الراشد می گوید:

فهو انه قد وردت کثیر من الأخبار المرفوعة الصحیحة باثبات العقل والأدراک والسماع لکل میت ولو کان من الطوائف القبیحة وشهدت بذلک آثار موقوفة على الصحابة ومن بعدهم من حملة الشریعة والموقوفة فی هذه المسئلة فی حکم المرفوعة ... مع ثبوت ذلک بما یبلغ بمجموعة الى حد التواترالمعنوی وأن لم یکن شیء منه متواتر بعینه بالتواتر اللفظی⁷.

اخبار مرفوعه و صحیحیه زیادی عقل و ادراک و سماع را برای تمام مردگان (و لو اینکه از طائفه قبیحه باشد) ثابت می کند و آثار زیادی از صحابه رسیده است که در حکم مرفوعه است. چگونه منکر سماع موتی هستند در حالی که به تواتر معنوی سماع موتی و شعورشان (اگر نگوییم تواتر لفظی) ثابت است.

انور شاه کشمیری دیوبندی

انور شاه کشمیری می گوید:

قوله: (السلام علیکم إلخ) ظاهر حدیث الباب وغیره من کثیر من الأحادیث یدل على سماع الموتى، واشتهر على ألسنة الناس أن الموتى لیس لهم سماع عند أبی حنیفة، وصنف ملا علی القاری رسالة وذکر فیها أن المشهور لیس له أصل من الأئمة أصلاً، ... ، والمحقق أن أبا حنیفة لا ینکر سمع الأموات⁸.

اولین قائل به سماع در میان احناف، خود جناب ابوحنیفه است که برخلاف آن‌چه که بین مردم مشهور شده است که ابوحنیفه سماع موتی را قبول نداشته، وی سماع موتی را قبول داشته است و ملاعلی قاری رساله‌ای در این باب تالیف نموده و در آن بیان کرده که جناب ابوحنیفه، اصلاً منکر سماع موتی نبوده است.

انور شاه کشمیری در فیض الباری می گوید:

أقول: والأحادیثُ فی سماع الأمواتِ قد بلغت مَبْلغَ التواتر⁹؛ احادیث در باره سماع موتی به حد تواتر رسیده است.

آلوسی

آلوسی می گوید: : حق این است که موتی فی الجمله سماع دارند و سماع موتی به دو وجه می تواند باشد: اول اینکه خدا در بعضی از اجزای مرده، قدرتی خلق کند که هر وقت خدا بخواهد، مرده سلام و امثال آن را بشنود و دوم اینکه این شنیدن برای روح باشد، بدون وساطت عضوی از اعضای بدن¹⁰.

شنقیطی

شنقیطی هم می گوید:

اعْلَمْ أَنَّ الَّذِی یَقْتَضِی الدَّلِیلُ رُجْحَانَهُ هُوَ أَنَّ الْمَوْتَى فِی قُبُورِهِمْ یَسْمَعُونَ کَلَامَ مَنْ کَلَّمَهُمْ، وَأَنَّ قَوْلَ عَائِشَةَ - رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا - وَمَنْ تَبِعَهَا: إِنَّهُمْ لَا یَسْمَعُونَ، اسْتِدْلَالًا بِقَوْلِهِ تَعَالَى: إِنَّکَ لَا تُسْمِعُ الْمَوْتَى، وَمَا جَاءَ بِمَعْنَاهَا مِنَ الْآیَاتِ غَلَطٌ مِنْهَا رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا، وَمِمَّنْ تَبِعَهَا. الْأُولَى مِنْهُمَا: أَنَّ سَمَاعَ الْمَوْتَى ثَبَتَ عَنِ النَّبِیِّ - صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ - فِی أَحَادِیثَ مُتَعَدِّدَةٍ ثُبُوتًا لَا مَطْعَنَ فِیهِ، وَلَمْ یَذْکُرْ - صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ - أَنَّ ذَلِکَ خَاصٌّ بِإِنْسَانٍ وَلَا بِوَقْتٍ. وَالْمُقَدِّمَةُ الثَّانِیَةُ: هِیَ أَنَّ النُّصُوصَ الصَّحِیحَةَ عَنْهُ - صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ - فِی سَمَاعِ الْمَوْتَى لَمْ یَثْبُتْ فِی الْکِتَابِ وَلَا فِی السُّنَّةِ شَیْءٌ یُخَالِفُهَا¹¹ .

 ادله سماع موتی رجحان دارد و قول عائشه و کسی که از او تبعیت کرده است که میت سماع ندارد غلط و اشتباه است. در ادامه می گوید علت رجحان این است که در احادیث متعدد از پیامبر سماع موتی ثابت است. همچنین در کتاب و سنت چیزی مخالف سماع موتی وجود ندارد.

ابن حجر عسقلانی

ابن حجر می گوید:
هذا مصیر من عائشة إلى رد روایة بن عمر المذکورة وقد خالفها الجمهور فی ذلک وقبلوا حدیث بن عمر لموافقة من رواه غیره علیه¹².
 اکثر علما به روایت عایشه معتقد نبوده‌اند و حدیث ابن‌عمر را پذیرفتند، به این دلیل که سایر روایات این باب غالباً با مضمون روایت ابن‌عمر موافقت دارد.

--------------------------------------------------------------------------------------------

1- بن عثیمین، محمد بن صالح، فتاوى نور على الدرب، ج 9، ص 2.
2- شوکانی، محمد بن علی، الفتح الربانی من فتاوى الإمام الشوکانی، ج 2، ص 623.
3- شوکانی، محمد بن علی، الفتح الربانی من فتاوى الإمام الشوکانی، ج 2، ص 622.
4- قرطبی، شمس الدین محمد بن أحمد، التذکرة بأحوال الموتى وأمور الآخرة، ص 288.
5- سوره اعراف، آیه 204.
6- شیبانی، محمد، الجامع الصغیر وشرحه النافع الکبیر لمن یطالع الجامع الصغیر، ص 273، شارح: عبد الحی لکنوی، ناشر: عالم الکتب – بیروت، چاپ اول، 1406ق.
7- عبد الحی لکنوی، تذکرة الراشد برد تبصرة الناقد، ص 763 و 766، محقق : الدکتور صلاح محمد أبو الحاج، ناشر: مرکز العلماء العالمی للدراسات وتقنیة المعلومات، چاپ اول.
8- کشمیری، محمّد انور شاه، العرف الشذی شرح سنن الترمذی، ج 2 ص 341، تصحیح: الشیخ محمود شاکر، دار التراث العربی، بیروت، چاپ اوّل، 1425ق.
9- کشمیرى، محمد انور شاه، فیض الباری على صحیح البخاری، ج 3 ص 42، تحقیق: محمد بدر عالم المیرتهی، دار الکتب العلمیة، بیروت، چاپ اول، 1426ق.
10- آلوسی، محمود بن عبد الله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم والسبع المثانی، ج 11، ص 57.
11- شنقیطی، أضواء البیان فی إیضاح القرآن بالقرآن، ج 6 ص 128 و 129، ناشر: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع بیروت، 1415ق.