سماع موتی 11

آیه 14 سوره فاطر

(إِنْ تَدْعُوهُمْ لَا یَسْمَعُوا دُعَاءَکُمْ وَلَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجَابُوا لَکُمْ وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ یَکْفُرُونَ بِشِرْکِکُمْ وَلَا یُنَبِّئُکَ مِثْلُ خَبِیرٍ)؛ اگر آنها را بخوانید صداى شما را نمی‌‏شنوند، و اگر بشنوند به شما پاسخ نمی‌‏گویند، و روز قیامت شرک (و پرستش) شما را منکر می‌‏شوند، و هیچ کس مانند (خداوند آگاه و) خبیر تو را (از حقایق) با خبر نمی‌سازد!

از آنجایی که طبق آیات و روایات مردگان سمع دارند و در این آیه هم خداوند فرمود آنها را بخوانید نمی‌شنوند پس تناقض در بین آیات و روایات ایجاد می شود که با رجوع به تفاسیر اهل سنت این تناقض حل می شود و مراد این آیه مشخص می گردد. چند تا از تفاسیر علمای اهل سنت را از باب مثال نسبت به این آیه ذکر می کنیم که عبارتنداز:

ابن کثیر در تفسیر آیه (إِن تَدْعُوهُمْ لَا یسْمَعُوا دُعَاءکمْ) می گوید:

ثُمَّ قَالَ: {إِنْ تَدْعُوهُمْ لَا یَسْمَعُوا دُعَاءَکُمْ} یَعْنِی: الْآلِهَةَ الَّتِی تَدْعُونَهَا مِنْ دُونِ اللَّهِ لَا یَسْمَعُونَدُعَاءَکُمْ؛ لِأَنَّهَا جَمَادٌ لَا أَرْوَاحَ فِیهَا {وَلَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجَابُوا لَکُمْ} أَیْ: لَا یَقْدِرُونَ عَلَى مَا تَطْلُبُونَ مِنْهَا، {وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ یَکْفُرُونَ بِشِرْکِکُمْ} ، أی: یتبرؤون مِنْکُمْ¹.

یعنی خدایانی که بت‌‌پرستان می خواندند، نمی شنیدند؛ چون آنها جماداتی فاقد روح بودند و عبارت (وَلَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجَابُوا لَکمْ) در آیه شریفه، یعنی نمی توانند هیچ یک از درخواست های شما را برآورده کنند.

قرطبی درباره آیه قبل (وَالَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ) می گوید:

{ وَالَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ } یعنی الأصنام.{مَا یَمْلِکُونَ مِنْ قِطْمِیرٍ  أی لا یقدرون علیه ولا على خلقه.

قوله تعالى: {إِنْ تَدْعُوهُمْ لا یَسْمَعُوا دُعَاءَکُمْ} أی إن تستغیثوا بهم فی النوائب لا یسمعوا دعاءکم ؛ لأنها جمادات لا تبصر ولا تسمع. {وَلَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجَابُوا} إذ لیس کل سامع ناطقا. وقال قتادة : المعنى لو سمعوا لم ینفعوکم وقیل : أی لو جعلنا لهم عقولا وحیاة فسمعوا دعاءکم لکانوا أطوع لله منکم ، ولما استجابوا لکم على الکفر. {وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ یَکْفُرُونَ بِشِرْکِکُمْ} أی یجحدون أنکم عبدتموهم ، ویتبرؤون منکم.

ثم یجوز أن یرجع هذا إلى المعبودین مما یعقل ؛ کالملائکة والجن والأنبیاء والشیاطین أی یجحدون أن یکون ما فعلتموه حقا ، وأنهم أمروکم بعبادتهم ؛ کما أخبر عن عیسى بقوله : {مَا یَکُونُ لِی أَنْ أَقُولَ مَا لَیْسَ لِی بِحَقٍّ} ویجوز أن یندرج فیه الأصنام أیضا، أی یحییها الله حتى تخبر أنها لیست أهلا للعبادة².

 مراد از دونه اصنام و بت ها هستند و در تفسیر این آیه (إِن تَدْعُوهُمْ لَا یسْمَعُوا دُعَاءکمْ) می گوید: اگر استغاثه به آن بت ها بکنید صدایتان را نمی شنوند چون آنها جماداتی هستند که نه می بینند و نه می شنوند و اگر هم بشنوند جواب نمی دهند چون هر سامعی ناطق نیست. در ادامه می گوید: جایز است این آیه برگردد به معبودینی که عقل دارند مثل ملائکه و جن و انبیاء و شیاطینی که فردای قیامت، افعالی (عبادت بت ها) را که مشرکین انجام دادند و اینکه این معبودین چنین دستوری دادند را انکار می کنند چنانچه درباره حضرت عیسی در آیه 116 سوره مائده آمده (وَإِذْ قَالَ اللَّهُ یَا عِیسَى ابْنَ مَرْیَمَ أَأَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِی وَأُمِّیَ إِلَهَیْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ قَالَ سُبْحَانَکَ مَا یَکُونُ لِی أَنْ أَقُولَ مَا لَیْسَ لِی بِحَقٍّ إِنْ کُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ ...). در ادامه می گوید: طبق تفسیر دوم هم می توان اصنام و بت ها را در آن داخل کرد چون خداوند این اصنام را زنده می کند و اصنام خبر می دهند که شایسته عبادت نیستند. پس با این بیان دوم قرطبی مشخص می گردد که تدعون در اینجا به معنای تعبدون است چون آنها حضرت عیسی و حضرت مریم را به عنوان اله قبول کردند و او را می پرستیدند و فردای قیامت همین معبودین از شرک مشرکین بیزاری می جویند چنانچه خود اصنام هم می گویند شایسته عبادت نیستند.

طبری می گوید:

إن تدعوا أیها الناس هؤلاء الآلهة التی تعبدونها من دون الله لا یسمعوا دعاءکم؛ لأنها جماد لا تفهم عنکم ما تقولون (وَلَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجَابُوا لَکُمْ) یقول: ولو سمعوا دعاءکم إیاهم، وفهموا عنکم أنها قولکم، بأن جعل لهم سمع یسمعون به، ما استجابوا لکم؛ لأنها لیست ناطقة، ولیس کل سامع قولا متیسرًا له الجواب عنه، یقول تعالى ذکره للمشرکین به الآلهة والأوثان: فکیف تعبدون من دون الله من هذه صفته، وهو لا نفع لکم عنده، ولا قدرة له على ضرکم، وتدعون عبادة الذی بیده نفعکم وضرکم، وهو الذی خلقکم وأنعم علیکم³.

 اگر بخوانید خدایانی را که عبادت می کنید دعای شما را نمی شنوند چون آنها جماد هستند و نمی فهمند که شما چه می گویید. و اگر هم برای آنها سمع قرار داه شود جواب نمی دهند چون ناطق نیستند. از بیان طبری مشخص می گردد مراد اصنامی هستند که بت پرستان آنها را عبادت می کردند و آنها را می خواندند.

بغوی می گوید:

إِنْ تَدْعُوهُمْ، یعنی إن تدعوا الْأَصْنَامَ، لَا یَسْمَعُوا دُعاءَکُمْ وَلَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجابُوا لَکُمْ، مَاأَجَابُوکُمْ، وَیَوْمَ الْقِیامَةِ یَکْفُرُونَ بِشِرْکِکُمْ [أی] یَتَبَرَّؤُونَ مِنْکُمْ وَمِنْ عِبَادَتِکُمْ إِیَّاهَا، ویقولون: مَا کُنْتُمْ إِیَّانَا تَعْبُدُونَ⁴.

اگر بخوانید آن اصنام را دعای شما را نمی شنوند و فردای قیامت از شما و عبادت شما آنها را بیزاری می جویند و می گویند ما شایسته عبادت نبودیم.

بیضاوی و زمخشری وشوکانی می گویند:

إِنْ تَدْعُوهُمْ لاَ یَسْمَعُوا دُعاءَکُمْ لأنهم جماد وَلَوْ سَمِعُوا على سبیل الفرض. مَا اسْتَجابُوا لَکُمْ لعدم قدرتهم على الإِنفاع، أو لتبرئهم منکم مما تدعون لهم. وَیَوْمَ الْقِیامَةِ یَکْفُرُونَ بِشِرْکِکُمْ بإشراککم لهم یقرون ببطلانه أو یقولون مَّا کُنْتُمْ إِیَّانا تَعْبُدُونَ .

 اگر آنها را بخوانید دعای شما را نمی شنوند چون آنها جماد هستند و اگر بر فرض بشنوند جواب شما را نمی دهند چون قدرتی ندارند و در روز قیامت می گویند: ما شایسته پرستیدن نبودیم.

-----------------------------------------------------------------------------

1- ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج 6 ص 541، محقق: سامی بن محمد سلامة، الناشر: دار طیبة للنشر والتوزیع، چاپ دوم، 1420ق.
2- قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ج 14 ص 337، محقق: هشام سمیر البخاری، ناشر: دار عالم الکتب، ریاض، 1423ق.
3- طبری، محمّد بن جریر، جامع البیان فی تأویل القرآن، ج 20 ص 452، تحقیق: أحمد محمد شاکر، مؤسسة الرسالة، بی جا، چاپ اوّل، 1420ق.
4- بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، ج 2 ص 691، تحقیق: عبد الرزاق المهدی، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ اوّل، 1420ق.